دیمانە لەگەڵ کاوە عومەر؛ ڕزگاربوویەکی کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە و ئەندامی ڕابەری حیزبی کۆمۆنیستی کرێکاری چەپی عێراق سەبارەت بە یادی کارەساتی هەڵەبجە
دیمانە لەگەڵ کاوە عومەر؛ ڕزگاربوویەکی کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە و ئەندامی ڕابەری حیزبی کۆمۆنیستی کرێکاری چەپی عێراق سەبارەت بە یادی کارەساتی هەڵەبجە
بۆپێشەوە: لە کارەساتی هەڵەبجەدا، بەجیا لە دڕندەیی بەعس و دەوری جمهوری ئیسلامی ئێران، حزبە کوردییەکان و بەشیک لە بەرپرسەکانیان، رۆڵیان هەبووە، بۆچی تا ئێستا کەس لەو بەرپرسانە توشی لێپێچینەوەی یاسایی نەکراونەتەوە؟
کاوە عومەر: ڕاستیەکەی هۆکار زۆرن بۆئەوەی کە هەتا ئێستا لیپێچینەوە لە سەرانی ناسیۆنالیزمی کورد نەکراوە. سادەترینیان ئەوەیە کە ئەو حیزبانە خۆیان باڵادەستن لەکوردستان، و ئەوە بۆ زیاتر لە ٢٩ساڵە لە کوردستان حاکمیەتیان هەیە، وە خۆیان یاساو قانون دادەڕێژن وبەڕێوەی دەبەن. هەروەک دەزانن ئەم حاکمیەتەشیان بەهۆی بوونی ستەمی نەتەوایەتی وکێشەی میللی لە عێراق وناوچەکەدا داسەپاندووە. خەڵکی کوردستان خۆشباوەڕیەکی زۆریان بەناسیۆنالیزم هەبووە و قوربانیەکی زۆریان لەریزی ئەوحیزبانە داوە، بەئومێدی کۆتاییهێنان بە ستەمی نەتەوەیی وچارەسەری کێشەی میللی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی وگەڕانەوە و بەدەستهینانی ماف وئازادیەکانیان. لە لایەکی تریشەوە بەشێکی زۆر لەو حیزبە ئیسلامیانەی کە ئێستا لە عێراق دەسەڵاتدارن هاوشێوەی حیزبە ناسیۆنالیستەکانی کوردستان بەشداربوون لە داگیرکردنی هەڵەبجەدا و بەناوی هێزەکانی بەدەر کە باڵی سەربازی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی لە عێراقیان پێکدەهێنا، هەربۆیە هیچ ئومێدێک بەدادگایی گەیاندنی ئەو حیزب وسەرکردانە لەم بارودۆخەی کە خۆیان دەسەڵاتدارن بوونی نییە. هەروەک ئەبینن کە لەعێراق ئێستاش ئەوە زیاتر لە ٢٨ساڵە ئەوحیزبانە بەپشتیوانی ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی و دەوڵەتە کۆنەپەرستەکانی ناوچەکە دەسەڵاتیان بەسەر خەڵکی عێراق وکوردستاندا سەپاندوە. بەکورتی بۆ بەدادگایی گەیاندن وسزای تاوانباران وگێڕانەوەی مافی قوربانیانی تاوانەکانیان پێویستی بە گۆڕانکاریەکی ڕیشەیی لە دەسەڵات وسیستمی دادوەری هەیە لە عێراق وکوردستاندا. وە سیستمێکی ئینسانی وئازادیخوازانە کە لەسەر بنەمای ماف وئازادی وپارێزگاری لەکەرامەتی ئینسانی دامەزرابێت، ئەوکاتە دەتوانرێت لە دادگایەکی ئاشکرادا تاوانباران دادگایی بکرێن وسزای تاوانەکانیان وەربگرن. جا ئەگەر زیندوبن یان مردوو. بەڵام ئەمە بەومانایە نییە کەلە ئاستی کۆمەڵگەدا ئەو حیزب وسەرکردانە بەتاوانبار نەناسێنیت وە کاری بۆ نەکەیت، پێویستە بزووتنەوەی کۆمۆنیستی وچەپ وڕێکخراوە ئازادیخواز و ئینسان دۆستەکان ئەو مەسەلەیە بەجدی وەربگرن، و ڕووی ڕاستەقینەی ئەو حیزب وسەرکردە ناسیۆنالیست وئیسلامیە کوردی وعەرەبیانەی بەشداربوون لە تاوانی کیمیابارانی هەڵەبجە و هەموو ئەوتاوانانەی تر کە ئەم حیزب وسەرکردانە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دەستیان تێیدا بووە لە دژی خەڵکی کوردستان، ئەبێت ئەوانە لە جیاتی سەرکردەی سیاسی وئەحزابی سیاسی وەک دەستەو تاقم وکەسانی تاوانبار بەکۆمەڵگە بناسێنین.
بۆپێشەوە: لەناو جەرگەی کارەساتی هەڵەبجەدا، ژمارەیەک بەرپرسی حزبی، خەریکی تاڵانی و دزی بوون، تەنانەت پەنجەی ژن و گەردنی ژنانی کیمیایی لێدراو، بردراو زامدار کرا، بۆ بازنی دەست و ملوانکەی ملیان… ڕەفتاری ئەو بەرپرسانە چۆن تەماشا دەکەن؟
کاوە عومەر: بەداخەوە بەڕاستی کاروکردەوەی ئەو حیزبانە لەکاتی کیمیاباران ودواتریش برینی کارەساتەکەی لای خەڵکی هەڵەبجە و هەموو ئەوکەسانەی کە ئەو هەواڵانەیان بیستوە سەدجار قوڵتر کردوەتەوە. ڕاستیەکەی ئەم تاوانانە هاوشێوەیان زۆر دەگمەنە. ئاخر ئێمە داگیرکاری و تاڵانی ئەنفاڵی سەردەمی جەنگ وداگیرکارییەکانی ئیسلاممان لەژێر ناوی فتوحاتا بیستووە، بەڵام ئەگەر ئەوان بیانویان داگیرکردنی سەروماڵی کافران بوو، ئاخر خۆ ئەوانەی پێش پاسدار کەوتوبوون بۆ داگیرکردنی خاک وسەروماڵی دوژمن وکافران نەبوو، بەڵکو بۆ سەر خاکی خۆیان و کەسوکار و هاوزمانانی خۆیان بوون، ئەوە بەهیچ شێوەیەک قابیلی بڕواکردن نییە کە کۆمەڵێک ئەحزاب لە پیناوی مانەوە و بەرژەوەندی خۆیاندا سڵ لەهیچ تاوان وکاولکاریەک نەکەنەوە. بەداخەوە من ناوێک شک نابەم لە میژوودا بۆ بەراوردکردنی ئەم مشتە تاوانبارو تاڵانچیە.
بۆپێشەوە: کارەساتی هەڵەبجە لە چوارچێوەی جەنگی کۆنەپەرستانەی عێراق و ئێراندا ڕوویدا، بۆچی هەڵەبجە کرا بە نیشانەی چەکی کیمیایی؟ رۆڵی حزبەکانی ئەوکاتەی بزوتنەوەی کوردایەتی لەو ڕووداوەدا چی بوو؟
کاوە عومەر: ئەوەی کە زۆر جگەی نیگەرانیە ئەوەیە کە چەند ساڵ بەر لە کارەساتی کیمیاباران و ئەنفال ڕژێمی بەعس لە زمانی عەلی حەسەن مەجید ناسراو بە (عەلی کیمیاوی)وە، لەوەڵام بە هەڕەشەی فەرەیدون عەبدولقادر لە کاتی گفتوگۆی یەکێتی نیشتیمانی لەگەڵ بەعس کە وتبووی” ئەگەر داواکاریەکانمان قبووڵ نەکەن؟ ئەوا لەگەڵ ئێران ڕێک دەکەوین، و پاسدار دێنینە سەرتان”. ئەویش وتبووی “یەک پاسدار بهێنن ئەوە کوردستان کاول دەکەین و هەمووی دەسوتێنین”. مام جەلال خۆشی لە گفتوگۆیەکدا پاش کیمیابارانی شێخ وەسانان هەر تەئکید لەوە دەکاتەوە، کە ئەمان گوێیان بەهەڕەشەکانی بەعس نەداوە کە وتویانە کوردستان دەسووتێنین و کیمیاویتان لێئەدەین. سەبارەت بە وەڵامی پرسیارەکەشتان هەڵەبجە شارێکی سەرسنورە ولەگەڵ ئیران زۆر نزیکن، وە پێش کیمیابارانیش بەهۆی هیزە ئیسلامیەکان وبەرەی کوردستانیەوە کۆماری ئیسلامی بەردەوام دەستێوەردانی هەبوو. بەڵام لەو کاتەدا جەنگی ئێران وعێراق نزیکەی ٨ساڵ بوو بەردەوام بوو هێزەکانی هەردوولا بەتەواوەتی هیلاک ببوون. لەوکاتەدا حیزبی بەعس کە بە هاوکاری ونزیکبوونەوەی هێزەکانی بەرەی کوردستانی و کۆماری ئیسلامی زانیبوو زۆر توڕە ببوو، ئەوە بوو ساڵی ١٩٨٧ ئەگەر بەهەڵە نەچووبم یەکێتی پێش هێزێكی پاسدار کەوتن لە ناوچەی گەرمیان و قەرەداخ بۆ لێدانی بیرەنەوتەکانی زەمبور لەنزیک کەرکوک. حیزبی بەعس لەوەڵامدا هێرشی کردەسەر ناوچەی سەرکردایەتی یەکێتی و لە زۆر لە ناوچەکان دەستی بە ڕاگوێزانی لادێکان کرد، وە لەسەرەتای ساڵی ١٩٨٨بەشێوەیەکی دڕندانە هێرشی فراوانی دەستپێکرد بۆسەر ناوچەی سەرکردایەتی یەکێتی. یەکێتی وبەرەی کوردستانیش بۆ کەمکردنەوەی فشاری ئەم هێرشانە و کۆماری ئیسلامیش بۆ کەمکردنەوەی ئەو فشارانەی کەلە بەرەکانی جەنگ لە ناوچەکانی تردا، پلانی ئەوەیان دانا کە هێرش بکەنە سەر هەڵەبجە، و بەپێی ئەو نەخشەی ئەوکاتە باسیان دەکرد بڕیار وابوو لە ناوچەی دەربەندیخان وقەرەداخەوە هێرش بکەن وناوچەی سلێمانی هەتا دوکان وئەو ناوچەیە بەفراوانی بەقەولی خۆیان ئازاد بکەن. بەداخەوە هەموو ئەمانەش لە کاتێکدا بوو کە ماوەیەکی زۆر دوور نەبوو کە دەنگۆی ئەوە هەبوو کە عێراق بەگازی فۆسفۆڕ لە فاوی داوە، کە سوپای ئێران بەشێکیان داگیر کردبوو وەیان ماوەیەکی زۆر نەبوو کە شیخ وەسانان کیمیاباران کرابوو لەلایەن حیزبی بەعسەوە. بۆ کورد ڕۆلی ئەو حیزبانە کە هەتا ئێستاش بەردەوامە و ئەزمونیان لێ وەرنەگرتووە چاوساغی وپێشکەوتنی سوپای داگیرکەرو کۆنەپەرستی دەوڵەتانی ناوچەکە بووە. ئیمە لەدوای کیمیابارانیش چەندین جار شاهیدی پێش پاسدار و جاندرمەو سوپای بەعس کەوتنی یەکێتی وپارتی وحیزبە ئیسلامی و قەومیەکانی تری کوردستان بووین.