هیدایەت مەلا عەلی: ئەوەی ئەم چەتانە کردیان لە مێژوودا بێ وێنەبوو، نەک تەنها دزی و بڕینەوەی دەست و گوێ، بەڵکو دەستدرێژی سێکسیشان کردە سەر ژنی قوربانی و مردوو، تەنانەت بۆ ئاڵتوون و پارە چەندین کەسیان کوشت و فڕێیاندانە بیر و چاڵەوە… دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ بەڕێز هیدایەت مەلا عەلی سەبارەت بە تێپەڕبوونی ٣٣ ساڵ بەسەر تاوانی کۆمەڵکوژی کیمیابارانی هەڵەبجەدا…
هیدایەت مەلا عەلی: ئەوەی ئەم چەتانە کردیان لە مێژوودا بێ وێنەبوو، نەک تەنها دزی و بڕینەوەی دەست و گوێ، بەڵکو دەستدرێژی سێکسیشان کردە سەر ژنی قوربانی و مردوو، تەنانەت بۆ ئاڵتوون و پارە چەندین کەسیان کوشت و فڕێیاندانە بیر و چاڵەوە…
دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ بەڕێز هیدایەت مەلا عەلی سەبارەت بە تێپەڕبوونی ٣٣ ساڵ بەسەر تاوانی کۆمەڵکوژی کیمیابارانی هەڵەبجەدا…
.بۆپێشەوە: ١٦ی سێ ٣٣ ساڵ بەسەر تاوانی کۆمەڵکوژی کیمیابارابی هەڵەبجەدا تێدەپەڕێت، دوای ئەو ٣٣ ساڵ بەسەر ئەو تاوانە، چۆن دەڕواننە ئەو کۆمەڵکوژیە؟
هیدایەت مەلا عەلی: سەرەتا زۆر سوپاستان ئەکەم بۆ ئەم چاوپێکەوتنە، تاوانی کیمیابارانی کردنی هەڵەبجە دۆسییەکی جیهانی و ناوچەیی و ناوخۆییە، وەک چۆن دۆسییەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئینسانییە، ئەم کۆمەڵکوژیە لە ١٦-٣-١٩٨٨ وە تاکو ئێستا کە ٣٣ ساڵ تێدەپەڕێت بەسەر ئەنجامدانیدا، وەک تاوان و وەک دۆسییەک بەکراوەیی ماوەتەوە. کۆمەڵکوژی هەڵەبجە لە هەلومەرجێکی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتیدا ڕوویدا کە فۆرمی ململانێکان لەئاستی جیهاندا ئاڕاستەی جیاوازی بەخۆیەوە دەبینی. شۆڕبوونەوەی ڕووخانی بلۆکی بەناو سۆشیالیستی و جێگیربوونی جیهانی یەکجەمسەری بەڕابەری ئەمەریکا شووناسی سەر لەنوێ پێناسەکردنەوەی جیهانی بەرهەم دەهێنا (نەزمی نوێی جیهان)، شەڕی ٨ ساڵەی (ئێران و عێراق) یەکێک لەو میکانیزمانەبوو کە هاوکێشەی هێزی لە جیهان و ناوچەکە و ناوخۆشدا ئارایشت دەدایەوە. ڕاستە لە ڕووکەشدا جەوهەری ململانێکە لە شەڕدا خۆی بەرجەستە دەکرد، بەڵام ئامانجی شەڕەکە مسۆگەرکردنی بازاڕبوو بۆ ساغکردنەوەی کاڵای سەربازی و کۆنترۆڵی کردنی سەرمایەگوزاری بوو لەهەموو بوارەکاندا. کۆمەڵکوژی هەڵەبجە پایکێجێکە سیما ئاشکراکەی سەنگەربەندی سەربازییە، بەڵام ناوەڕۆکی تاوانەکە بەرژەوەندییەکی چینایەتیە کە هێزە جیهانی و ناوچەی و ناوخۆییەکانی لەسەر یەک ڕایەڵی قازانج و قەڵەمڕەوی و گۆڕینی هاوکێشەی هێز ڕێکدەخستەوە.
لە دوای ٣٣ ساڵ تێپەڕبوون بەسەر تاوانی کیمیابارانی هەڵەبجەو، دوای ڕووخانی دەسەڵاتی حیزبی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣دا کە ئەنجامدەری ڕاستەوخۆی ئەم کۆمەڵکوژیە بوو، لە هەمووکات زیاتر ئەوە ڕووندەبێتەوە کە دەوڵەتە سەرمایەدارییە جیهانیەکان و ناوچەییەکان و هێزە ناوخۆییەکان هاوبەشی ئەم تاوانەن، چەکی کۆکوژی کۆمپانیا بازرگانیەکان و بەرژەوەندی سیاسی و هەژموونی دەستەڵادارێتی دەوڵەتەکان و پێش لەشکری هێزە ناوخۆییەکان بۆ هێزە شەڕکەرەکان، بەتایبەت کۆماری ئیسلامی ئێران ئەم ڕاستیە دەکاتە ڕۆژی ڕووناک.
ئەگەر هەڵەنەبم لە ساڵی ٢٠١٢دا ٢ بۆمبی کیمیایی نەتەقیوو لە دەرەوەی هەڵەبجە دۆزرایەوە، دۆزینەوەی ئەم بۆمبانە دەیتوانی هاوکاری و ئاسانکاری بۆ دۆزینەوەی ناوی کۆمپانیا و ئەو دەوڵەتانە بکات، کە هاوکاری ڕژێمی سەرکووتگەری بەعسی کردوە بەچەکی کیمیایی و کۆمەڵکوژی، بەڵام لە چەند کاتژمێرێکدا دەستەیەکی سەربازی ئەندازیاری ئەمەریکی و عێراقی گەشتنە هەڵەبجە و بۆمبەکانیان تەقاندەوە، لەکاتێکدا دەکرا بۆمبەکان خاڵی بکرانایەتەوە لە پێکهاتە کیمییایەکانیان و چوارچێوە و جەستەی بۆمبەکە وەک دیکۆمێنتێکی گرنگ بۆ ساغکردنەوەی تاوانباران بەکاربهێنرایە.
بەکورتی ئەولایەنانەی کە لەئاستە جیاوازەکاندا بەشداری ئەم تاوانەن، دەیانەوێت کۆتایی بەم دۆسییە بهێنن و دیزەبەدەرخۆنەی بکەن، تەنانەت لەسێدارەدانی سەرانی بەعس بەشێکە لەم هەوڵە. کارکردن لەسەر ئەوەی ئەم تاوانە گەورەیە ساڵانە تەنها لەڕێگای فرمێسک هەڵڕشتن و لاواندنەوە و گریانەوە یادبکرێتەوە بەشێکی ترە لەو هەنگاوانە. هێزە هاوبەشەکانی ئەم تاوانە دەیانەوێت ئەم دۆسییە بکەنە ڕووداوێکی بچووکی ناوخۆی و ساڵی جارێک وەک مێژوویەک باس بکرێت، دەیانەوێت بەهیچ جۆرێک دەست بۆ کێشە ڕیشەیی و قووڵەکانی ئەم دۆسییە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئینسانیە نەبرێت و یەخەی تاوانیان لەم کۆمەڵکوژیەدا وەک تاوانبار نەگیرێت.
دۆسییەی تاوانی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە تاکو ئێستاش بەهێزی خۆیەوە ماوەتەوە و ئەرکی ئێمە ئینسانە ئازادیخواز و مرۆڤدۆستەکانە نەیەڵین ئەم تاوانە گەورەیە بچووک بکرێتەوە و تەنها لە چوارچێوەی دروستکردنی شەقام و خوێندنگە و نەخۆشخانە و کارەبا و ئاودا سنوردار بکرێتەوە، گرنگە ئەم دۆسییە وەک دۆسییەکی ئینسانی و سیاسی و کۆمەڵایەتی ڕابگرین و ڕێگا نەدەین لەوە زیاتر یاری و قومار بەچارەنووس و ژیان و تەندروستی خەڵکی هەڵەبجەوە بکرێت، بەڵام بەداخەوە تاکو ئێستاش ژیان و چارەنووس و تەندروستی خەڵکی هەڵەبجە بەگشتی و بەرکەوتوانی چەکی کیمیایی، لەنێو بۆتەی بەرژەوەندی سیاسی و چینایەتی حیزبەکانی پێکهێنەری سیستەمی ئابوری کوردستاندا هەڵئەشێلرێت، تاکو ئێستاش لەسەر ئەرک و داهاتی ئەم بەرپرس و ئەو بەرپرس باسی چارەسەری بەرکەوتوانی چەکی کیمیایی و تانەت نۆژەنکردنەوەی مۆنومێنتی هەڵەبجە دەکرێت.
بۆپێشەوە:تاوانی کۆمەڵکوژی هەڵەبجە لە چوارچێوەی جەنگی کۆنەپەرستانەی عێراق و ئێراندا ڕوویدا، بۆچی هەڵەبجە کرا بە نیشانەی چەکی کیمیایی؟ ڕۆڵی حیزبەکانی بزوتنەوەی کوردایەتی لەو ڕووداوەدا چی بوو؟
هیدایەت مەلا عەلی: لە ئاکامی شەڕی نێوان (عێراق و ئێران)دا هەڵەبجە کرایە تاقیگەی چەکی کۆکوژی و هاوسەنگی وەرگرتنەوەی شاری (فاو) لەلایەن دەسەڵاتی بەعسەوە، هەڵەبجە وەک شارێکی سنوری و گرنگ هەمیشە جێگای بایەخی کۆماری ئیسلامی ئێران بووە، تاکو وەک دەروازەیەک بۆ هەژموونی سیاسی و کۆمەڵایەتی و مەزهەبی خۆی بەکاریبهێنێت. چەند ساڵێک پێش کیمیابارانی هەڵەبجە دەسەڵاتی بەعس بەشێک لە فەرمانگە فەرمی و گرنگەکانی لە هەڵەبجە کێشایەوە، هەمانکات شاری هەڵەبجە لەو ساڵانەدا شاهیدی چەندین خۆپیشاندان و ڕاپەڕین بوون ،کە دیارترینیان ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٨٧ بوو کە گەڕەکی (کانی عاشقان) لەلایەن سوپا سەرکووتگەرەکەی بەعسەوە تەقێنرایەوە و خاپوورکرا. ئەم دۆخە ئاڵۆز و سەربازیەش سەرەتای بیرکردنەوە و دروستکردنی ڕیگاوبانی سەربازی بوو لەلایەن سوپای پاسدارانی ئێران بۆ لەشکرکێشی بۆ سنوورەکە و ناوچەکە. بەگشتی هەڵەبجە بەهۆی کۆمەڵێک فاکتەرەوە بووبە سەنتێزی بەرژەوەندییە جیاوازەکان و ململانێکان بۆ سەقامگیرکردنی پێگەی هێزە شەڕکەرەکان لە ئەگەرەکانی وەستاندنی شەڕی ٨ ساڵەی (ئێران و عیراق)دا.
ڕۆڵی حیزبەکانی بزووتنەوەی کوردایەتی و هاوپەیمانە ئیسلامیەکانیان، وەک هەمیشە پێش لەشکری بوو بۆ سوپای پاسداران و هەڵچنینی خۆشباوەڕی و فریوودان بوو بۆ مسۆگەرکردنی ئامانجەکانی داگیرکردنی هەڵەبجە لەلایەن لەشکری کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، ( یەکێتی نیشتمانی کوردستان، پارتی دیموکراتی کوردستان، بزوتنەوەی ئیسلامی، حیزبی سۆسیالیستی کورستان) ئەو ٤ هێزە چەکدارەبوون کە بەشداربوون لەم تاوانەدا و ڕۆڵیکی تەواو نائینسانی و نۆکەرانەیان بینی بۆ ئەو تاوانە گەورەیەی بەرانبەر خەڵکی مەدەنی و زوڵملێکراوی هەڵەبجە کرا.
حیزبەکانی بزووتنەوەی کوردایەتی و هاوپەیمانە ئیسلامیەکانیان لەبەرئەوەی هەرگیز خاوەنی ئامانج و ستراتیژێکی ڕۆشن نەبوون، هەمیشە لەنێوقڵشتی ململانێ و بەریەککەوتنی دەسەڵاتی ناوەندی و هێزە نەیارەکانیدا ویستوویەتی پێگەوجێگای خۆی دیاری بکات، بۆیە بەهیوای ئەوەی کە لەدوای داگیرکردنی هەڵەبجە پێگەیەکیان پێبدرێت، یان بۆ دەسەڵاتی ناوەندی و حیزبی بەعس وەک هێزێکی کاریگەر بۆ گفتوگۆ و بەشداری لەدەسەڵاتدا سەیربکرێن، دەستیان بۆ هەموو ڕێگایەک بردووە گەرچی بەنرخی لەخوێن هەڵکێشانی خەڵکی کوردستان بەگشتی و هەڵەبجە بەتایبەتیش بووبێت. بۆیە ڕۆڵی حیزبەکانی بزووتنەوەی کوردایەتی و هاوپەیمانە ئیسلامیەکانیان، وەک کاری لەمێژینەی خۆیان پێشلەشکری و بەکرێگیراوی و ئەنجامدانی سەدان تاوان و دەستدرێژی بووە بۆ ژیان و کەرامەت و مافەکانی خەڵک، دوای داگیرکردنی هەڵەبجە و تاوانی کیمیابارانکردنی شارەکە، چەکدارەکانی حیزبەکانی بزووتنەوەی کوردایەتی کە چاوساغ و پێش لەشکری سوپای پاسداران بوون، بەبێ پسووڵە و مۆڵەتی فەرمی دەزگاکانی کۆماری ئیسلامی ئێران تەنانەت بۆیان نەبوو بێنە ناو شاری هەڵەبجەشەوە.
بۆپێشەوە: لەناو جەرگەی تاوانی کۆمەڵکوژی هەڵەبجەدا، ژمارەیەک بەرپرسی حیزبی، خەریکی تاڵانی و دزی بوون، تەنانەت پەنجەی ژن و گەردنی ژنانی کیمیایی لێدراو، بڕدرا و زامدارکران، بۆ بازنی دەست و ملوانکەی ملیان… ڕەفتاری ئەو بەرپرسانە چۆن تەماشا دەکەن؟
هیدایەت مەلا عەلی: لەڕاستیدا ئەوانە کۆمەڵێک مافیا و چەتەبوون کە وەک لەشکری تاڵانکەر بەسەر هەڵەبجەیاندادا، ئەگەر سەیری ئێستایان بکەیت دەزانی لە ڕابووردوودا چی بوون. هەڵەبجە کێکێک بوو هەر دەوڵەت و هێز و دەستەیەکی چەتە پەلاماری بەشی خۆیدا، بەشێک لەم سەرکردانەی چەتەکانی بزووتنەوەی کوردایەتی پێش هێرشکردن بۆ هەڵەبجە، دەیان هۆڵی مزگەوت و خوێندنگەی گوندەکانی دەوروبەری بەری هەڵەبجەیان بۆخۆیان دابەشکردبوو بۆ کۆکردنەوەی غەنیمە و دزی و تاڵانکردن. ئەوەی ئەم چەتانە کردیان لە مێژوودا بێ وێنەبوو، نەک تەنها دزی و بڕینەوەی دەست و گوێ، بەڵکو دەستدرێژی سێکسیشان کردە سەر ژنی قوربانی و مردوو، تەنانەت بۆ ئاڵتوون و پارە چەندین کەسیان کوشت و فڕێیاندانە بیر و چاڵەوە. ئەوەی سەرانی بزووتنەوەی کوردایەتی لە هەڵەبجە ئەنجامیاندا، ڕووی زۆر دیکتاتۆر و فاشیستی سپی کردەوە، تەنانەت کۆماری ئیسلامی ئێران وەک سوپای کولە هەرچی ژێرخانی ئابوری و هوشیاری هەڵەبجەیە یان ڕووخاندیان یان گوێزایانەوە بۆ ئێران.
بۆپێشەوە: تاوانی کۆمەڵکوژی هەڵەبجە، بەرگی کەمپین و ئاکسیۆنی بەبەردا کراوە و هەموو ساڵێک لەو یادەدا حزبەکانی دەسەڵات، دێنە سەرخەت و باقی ساڵەکە، کەمترین ئاوڕ لەو کۆمەڵکوژیەی هەڵەبجە دەدەنەوە، لەو بارەیەوە دەڵێن چی؟
هیدایەت مەلا عەلی: وەکو لە وەڵامی بەشێک لە پرسیارەکانی پێشوودا باسمکرد، دەسەڵاتدارانی ئێستای هەرێمی کوردستان بەشێکی چالاکبوون لەو تاوان و کۆمەڵکوژییەی بەسەر خەڵکی هەڵەبجەیاندا هێنا لە ١٦-٣-١٩٨٨دا، نەک تەنها دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان، تەنانەت بەشێکی زۆری پێکهێنەرانی دەسەڵاتی ئیستای عێراقیش بەهەمان شێوە بەشێکی کارا و جێبەجێکاری ئەو تاوانەبوون، بەشێکی زۆری پێکهاتەی شیعەی سیاسی ئێستا کە دەسەڵاتی ڕەهای عێراقیان گرتووە، لەکاتی تاوانی کیمیابارانکردن و داگیرکردنی هەڵەبجەدا، لەژێر ناوی (فەیلەقی بەدر)دا پێش لەشکر و بەشێک لە سوپای پاسدارانی ئێران بوون.
ئەم هێزانە کە خۆیان بەشێکبووبن لە تاوانەکە بەدڵنیایەوە یادی هەڵەبجە و لیکۆڵینەوە و وەڵام بەداواکاری و داخوازییەکانی خەڵک بۆ ئەوان وەک کەمپین و نمایشی لێ دێت، بۆ دەسەڵاتی حکومەتی بەناو هەرێم هەڵەبجە وەک دوکانێکی لێهاتووە ١٦-٣ دەیکاتەوە و ١٧-٣ دایدەخاتەوە. بەڵام بەبڕوای من لێرەدا تەنها ڕووی قسە هەر نابێت لە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان و عێراق بێت، کە یادی هەڵەبجە و قسەکردنیان لەسەر دەرهاویشتەکانی دوای کۆمەڵکوژی هەڵەبجەیان کردوە بە کەمپین و نمایش، ئێمەش ئەو دەنگ و ڕەنگ و بزووتنەوانەی پەیامێکی چینایەتی و ئینسانیمان لە هەناوی پرۆژە و ئامانجەکانماندا هەڵگرتووە، بەهەمان دەستوور و شێوەکاری دەسەڵاتەوە تەنها لە کاتی یادی هەڵەبجەدا ئەم دۆسییەمان بیردەکەوێتەوە و، نەمانکردووە بە خەمێک و ستراتیژێکی گشتی کار و چالاکیمان بۆ پڕۆسەیەکی بەرهەمداری ئینسانی و شۆڕشگێرانە.
دەسەڵات و حیزبەکانی بزووتنەوەی کوردایەتی بێجگە لە فریوودان و چاوبەست، تاکو ئێستا هیچیان نەکردوە بۆ هەڵەبجە و بەرکەوتووانی چەکی کیمیایی، هەر هەنگاوێکی ئەوان بۆ خزمەت بەهەڵەبجە و بەرکەووتوانی چەکی کیمیایی و ژینگەی هەڵەبجە، شێوازی بەشداری ئەوان و هاوپەیمانەکانیان لەگەڵ دەوڵەتە سەرمایەدارەکان و هێزە ناوچەییەکان کە مانەوەیان بە مانەوەی ئەوانەوە بەستراوە دیاری دەکات. بۆیە حیزبەکانی دەسەڵات و ئەوەی پێی دەوترێت حکوومەت هەموو هەوڵێکیان بۆ ئەوەیە کە یادی هەڵەبجە و خواستی خەڵکی هەڵەبجە بە گریان بۆ قوربانیەکان و داواکاری پێداویستیە سەرەتاییەکان سنوورداربکەنەوە، لەکاتێکدا ئەو داواکاریانە پێداویستی هەر شارێک و هاوڵاتیەکە ئەگەر کیمیاباران نەکرابێت و بەرکەووتووی چەکی کیمیایش نەبێت.
بۆپێشەوە: لەتاوانی کۆمەڵکوژی هەڵەبجەدا، بەجیا لە دڕەندەی بەعس و ڕۆڵی کۆماری ئیسلامی ئێران، حیزبە کوردییەکان و بەشێک لە بەرپرسەکانیان، ڕۆڵیان هەبووە، بۆچی تا ئێستا کەس لەو بەرپرسانە تووشی لێپیچینەوەی یاسایی نەکراونەتەوە؟
هیدایەت مەلا عەلی: لەڕاستیدا کە باسی لێپێچینەوە یان یاسا دەکەین، دەبێت ئەو پرسیارەش بکەین یاسا و دادگا و لێپرسینەوە لەکوێ و لە کێ؟ ئەو بەرپرس و حیزبانەی لە ١٦-٣-١٩٨٨ دا فاکتەرێکی کارای ئەم تاوانە گەورەبوون ئیستا خۆیان یاسا دادەڕێژن و دادگاکان بەڕێوەدەبەن، دۆسییەی تاوانی کیمیابارانی هەڵەبجە بەجۆرێکە ئەگەر بتەوێت دەست بۆ دادگایی یان لێپێچینەوەی بەرپرسێک بەریت لە کوردستان، کە بەشداری ئەو تاوانەبوون ئەوا ئەبێت دادگای و لێپێچینەوەش لەگەڵ (کۆڵن پاوڵ و ڕامسفێڵید)یشدا بکەیت، وەک چۆن دەبێت سەرانی ئێستای دەسەڵاتی حکوومەتی عێراقیش بببرێنە بەردەم دادگا و لێپێچینەوە، چونکە بەشی زۆریان تاوانباری جەنگ و بەشێکبوون لە هێرش بۆ سەر هەڵەبجە و کۆمەڵکوژی ئۆپۆزسیۆنی کۆماری ئیسلامی ئێران.
ئەنجامدانی هەر دادگایەکی ڕاستگۆیانە لە ئێستا کە بەبڕوای من بوونی نیە، خۆبەخۆ پایەکانی ئەم دەسەڵاتە دەخاتە لەرزین و دەیانپێچیتەوە بەتاوانەکانیانەوە، بۆیە ئاشکرایە ڕێگە بەکارێکی بەوجۆرە نادەن، تەنانەت لەسێدارەدانی بەشێک لە سەرانی بەعس بۆ کۆتایهێنان بوو بە دۆسییەی تاوانی کیمیابارانی هەڵەبجە و ڕزگارکردنی ئەو تاوانبارانەبوو کە ئێستا جڵەوی دەسەڵاتیان بەدەستەوەیە.
دادگای و لێپێچینەوەی ئەم تاوانبارانە تەنها لە کاتێکدا دەبێتە واقیع، کە هاوکێشەی هێز بە بەرژەوەندی خەڵک بگۆڕێت، گۆڕینی هاوکێشەی هێز بزووتنەوەیەک دەیگۆڕێت کە دەستی برد بۆ دادگای و لێپێچینەوە لەم تاوانبارانە، هەمانکات سیستەمی چینایەتی و دەسەڵاتداریەتی ئیستای هەرێمی کوردستان هەڵگێڕێتەوە و بیڕوخێنێت.