چارەسەر دەسەڵاتەکان بۆخەڵک بێت
کرانەوەی ڕازەکانی ژیانێکی باشتر
چارەسەر دەسەڵاتەکان بۆخەڵک بێت
عبدالرحمن رسول
بەشی دەهەم
سەرجەم قەیران و کێشەکان بەرهەمی کارگەی سیستەم و دەسەڵاتێکی کۆنەپارێز وچەوسێنەرە کەوای کردووە لە کوردستان و عێراق و ئێران و ناوچەکە خەڵک گیرۆدە بێت بە هەلومەرجی ناخۆش وخراپی ژیان، لەڕوویی بێکاری و هەژاری و برسێتی و سەرکوت و نابەرابەری و دزی و گەندەڵییەوە، کەوایە هەموومان دەبێت هاوبەشبین لەتێکۆشان بۆ چارەسەری ئەم بارودۆخە خراپەی خەڵکی کوردستان. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە تەنها پەیوەست نییە بەچینێک و بەشێکی کۆمەڵگەوە، بەڵکو هەموو مرۆڤەکان لێی بەرپرسن. پێویست دەکات دڵسۆزانە تێکۆشانی بۆ بکەن. ئەم بارودۆخەی ناخۆشەی ئێستا بەشێکی دەرئەنجامی ڕازی بوونی خود خەڵک و بەپلەی سەرەکیش نائامادەیی پیویستە بەدژی ئەو جۆرە سیستەم و دەسەڵاتەی کە لەڕابردوو لەئێستاشدا کۆمەڵگای تووشی گێژاوی قەیران و کێشە کردووە. بەهیچ جۆرێکیش بە نەخشەی ڕێگای ئەم جۆرە سیاسییەی ناو حیزبەکانی دەسەڵات و بەناو ئۆپۆزیسیۆن چارەسەر ناکرێت، بەڵکو سەرجەم نەخشە ڕێگا وبەرنامەو پلانەکانیان کۆمەڵگە زیاتر بەرەو قەیراناوی و کێشەی زیاتر دەبن، لەبەشەکانی تری ئەم بابەتەش باسم کردووە و ئێستاش دەڵێم به‌هیچ جۆره ئه‌قڵییه‌ت و چالاكییه‌كی ریفۆرمیستی و چاکسازی و پینه‌وپه‌ڕۆ چاره‌سه‌ر نابێت، لەبەرئەوەی سەرتاپایی پێکهێنەری سیستەمی دەسەڵاتدارێتی و بەڕێوەبردن لەعێراق و کوردستان لەیەک جۆر لەناوەڕۆک لە کارگەی سیاسی بەشێوازی جیاواز بەرهەم هاتوون کەبناغەی ئیدارەدانیان لەسەر بنەمای چەند پایەیەک کەبۆتە هۆکارێک بۆ گەشەی هەژاری و چەوسانەوەو بێمافی و سەرکوتەکان وەستاوە :یەکەم- پێکهێنەران و بەڕێوەبەرانی دەسەڵاتی ئیداری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەپێی پلان و نەخشەڕێگای دەوڵەتانی کۆنەپەرستی ناوچەکە و جیهانی ئاراستە دەکرێت، زۆر بەسادەیی دیارە کە لە شارەکانی هەولێر و دهۆک سیاسەتی دەوڵەتی تورکیا ڕۆڵی بەرچاوی هەیە بەبێ هیچ جۆرە سانسۆرێک ئازادانە هێزی سوپاو ئەمنی و میتیان دێت و دەچێت و بارەگاو نوسینگەو سەربازگەی خۆیان هەیە هەروەها لەسلێمانی و هەڵەبجەو کەرکوک سیاسەتی کۆماری ئیسلامی ڕۆڵی بەرچاوی هەیە هەر کاتێک ئارەزوو بکات بەبێ سانسۆر سوپاو هێزەکانی ئیتڵاعاتی دێتە کوردستان چالاکی خۆیان ئازادانە ئەنجام دەدەن. بۆشارەکانی عێراق بەهەمان شێوە ڕۆڵی سیاسەتی دەوڵەتانی کۆنەپەرست دەبیندرێ. کەوایە لەکوردستان و عێراق ئەوانەی حکومەت و دەسەڵات بەڕێوە دەبەن ڕاستەخۆ لەدەرەوەی ئیرادەی خەڵکی کوردستان و عێراق دان، بۆیەش هەرگیز ناتوانن ڕەچاوی پاراستنی بەرژەوەندی خەڵکی کوردستان و عێراق بکەن، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ئەم جۆرە حیزب و سیاسییانە کۆمەڵگەی کوردستان و عێراق بەرەو وێرانتر دەبن. دووەم- هۆکار ئەوەیە زۆرینەی پێک هێنەرەکانی حکومەت و دەسەڵات لەکوردستان و عێراق کەسانی گەندەڵکارو دزن بۆیەش هەرگیز ناتوانن چارەسەری کێشەو قەیرانەکان بکەن. سێیەم- خودی ئەوبەرنامە و نەخشەڕێگایەی دەسەڵاتداران و لایەنی بەناو ئۆپۆزیسیۆن لەعێراق و کوردستان کاری لەسەر دەکات بەهەمان نەخشە ڕێگای ڕابردووە کە لەگەڵ چارەسەرکردنی کێشە و قەیرانێک چەندین کێشەو قەیرانی تر لەدایک دەبن، هۆکارەکەشی ئەوەیە پشت بەسیاسەتی ئابووری لیبڕالیزم و نیولیبڕالیزمی سەرمایەداری بە گرێدانی بەرژەوەندی خێڵ و حیزبەکانیانەوە کە دەرئەنجام هەرخۆیان زیاتر دەوڵەمەندەبن و دەبنە سەرمایەدارو بازرگان و خاوەن پارەو کۆمپانیایی جۆراوجۆر بەپارەی دزراوی گشتی خەڵک، زۆرینەی خەڵکیش ڕۆژ لەدوایی ڕۆژ هەژارو بێکارو بێ خزمەتگوزاری زیاتر و ڕووبەڕوی سەرکوتی زیاتر دەبێتەوە، ئەمەش بەهۆی ئەوەیە سەرجەم نەخشە ڕێگاکان بۆ دوورخستنەوەی خەڵکە لەبەشداریکردنی دەسەڵات و بەڕێوەبردن و ئیدارەدان و چاودێری کردنی سەرجەم بەشەکانی ئیداری و کارگێڕی و دیبلۆماسی و دارایی و بازرگانی و بەرهەمهێنان و دابەشکاری بەئارەزوویی سیاسی دەسەڵاتدارەکان.
چوارەم- ڕاگەیاندنی حیزبەکان بەلایەنی دەسەڵات و بەناو ئۆپۆزیسیۆنەوە لەکوردستان و عێراق ڕاگەیاندنێکە بۆ ڕازی بوونی خەڵکە بە چەمانەوەی لەیاسا و سیستەی کۆنەپارێزو چەوسێنەرەکەی دەسەڵاتدا، هەر بۆیە لەجیاتی خستنە ڕوویی نەخشە ڕێگای چارەسەری ئینسانی، سەرجەم ڕاگەیاندنەکان گرینگی بە بەرنامەو پلانە چەند بارەبووەکانی حیزبەکان و کەسایەتییە حیزبییەکان دەدەن، ئەمەش بۆئەوەی بەپێی پلان ئاراستەی کۆمەڵگە بەرەو بێ ئومێدی و بێ هیوایی و پەرتەوازەیی بەرێت، بەئیرادەی لاوازەوە خەڵک چاوەڕوانی داهاتوویی دەسەڵات بێت کە کۆمەڵگە چۆن و بەچ جۆرێک ئاراستە دەکات بەپێی بەرژەوەندییە حیزبی وخێڵایەتی و بنەماڵەیییەکانیان.
بۆچارەسەری دەبێت لەدەرەوەی نەخشە ڕێگای حیزبەکانی پارێزەری کۆنەخوازی و چەوسانەوە هەنگاو بنێین کە لەبەرژەوەندی گشتی خەڵکی کرێکارو زەحمەتکێش و هەژارو چەوساوەو بێکار و گەنجان و لاوانی کوڕو کچدا بێت. ئەمەش بە بزووتنەوەیەکی جەماوەری لەجۆری ئیدارەدانی شورایی مەیسەر دەبێت. کە پێویستە بەتێکۆشان بەنەخشەڕێگایەکی ئینسانی سەرجەم خەڵکی ناڕازی لەناوەوەو دەرەوەی وڵات لەپێناوی چارەسەری کێشەو قەیرانەکان و هێنانەدی ماف و ئازادی و بەرژەوەندی خەڵک بەگشتی بەتێکۆشانی کارو چالاکی دڵسۆزانەی هاوبەش و یەکگرتووانە کاری لەسەر بکەن بەڕێکخرابونیان. چونکە قۆناغ و هەلومەرجەکە گەیوەتە ئاستێکی باڵا کە هەرگیز بە ورده چالاكی حیزبێک یان چینێك یان توێژێك تێپه‌ڕێنرێت، به‌ڵكو ته‌نیا به بزووتنەوەیەکی جەماوەری كۆمه‌ڵایه‌تی ئازادیخوازی و یەکسانیخوازی سەرتاسەری گشتی کەلەناو هەناوی ناڕەزایەتییەکانی كۆمه‌ڵگەوە بەرەو ڕێکخراوبوونی خۆی بەئیدارەدانی خۆبەڕێوەبەری لەڕێگای شوراکانییەوە كه وه‌رچه‌رخان و گۆڕینی ریشه‌یی به ئامانجی خۆی دابنێت، تێده‌په‌ڕێنرێت. کە بەچەند هەنگاوێک دەکرێت سەرکەوبێت کەلەبەشەکانی داهاتوو لەسەر هەر هەنگاوێک زیاتر دەدوێن کە ئامانجی ستراتیژی ئەم بزوتنەوە کۆمەڵامەتییە ناڕازییە گەڕانەوەی سەرجەم دەسەڵاتەکان بۆ خودی خەڵک بێت لەڕوویی ئیدارەدان وکارگێڕی و دیبلۆماسی ودارایییەوە، دواتر خودی خەڵک خۆی ڕاستەوخۆ بەبێ هیچ ڕێگرێکیش چاودێربێت بەسەر سەرجەم بەشەکانی دەسەڵات و کاروباری ئیداری و دیبلۆماسییەکانی دەسەڵاتدا. ئه‌گه‌ر ئەم نەخشە ڕێگایە لەلایەن خەڵکی ناڕازییەوە جێبەجێ نەکرێت ئه‌م گێژاوه هه‌ر قووڵتر و فراوانتر ده‌بێت کێشە و قەیرانەکان گەورەتر دەبن بۆ خەڵک و ده‌سه‌ڵاتیش له هه‌ڵلوشینی سامان و هه‌موو به‌هاكانی كۆمه‌ڵگه‌دا به‌رده‌وام ده‌بێت، تا هه‌موو شتێك نغرۆ ده‌كات. من زۆر بە ڕاشکاوی دەڵێم هەرگیز ناکرێت خەڵکی ناڕازی و كۆمه‌ڵگه چاوه‌ڕێی فریاد ڕه‌سێك له ده‌ره‌وه‌ی ئیرادەی خەڵک خۆی بكات، به‌ڵكو ته‌نیا ڕێگایە ئەوەیە کە خەڵکی ناڕازی بەڕێکخراوبوونی خۆی لەبزووتنەوەی شوراییدا خۆی فریادڕه‌سی خۆی بێت و ده‌توانێت بەبزووتنەوەی جەماوەری ناڕازی دڵسۆزانە هەنگاو بۆ چارەسەرو ڕزگاری بنێت خۆی وکۆمەڵگە له‌م قەیران و کێشەیە کەدەسەڵاتی چەوسێنەری کۆنەخوازی حیزبە بنەماڵەیییەکان سازی کردووە، تەواوی تاکەکانی کۆمەڵگەی گیرۆدەی گێژاوی كوشنده کردووە رزگار بكات. هەروەک کارڵ مارکس دەڵێت: چەندان میللەتی ژێر چەپۆکی ڕووسیاو نەمساو پروسیا، دەستیان کرد بە خەبات لە پێناوی سەربەخۆیی نیشتمانیدا، بەڵام چارەنووسی ئەو شۆڕشە نیشتمانیانە بەسترابوون بە چارەنووسی شۆڕشی پرۆلێتاریەوە .. نە مەجەریەکان و نە پۆلۆنیەکان، وە نە ئیتالیەکانیش، ئازاد نابن مادام کارگەر کۆیلەیە!” (مارکس، The Class Struggles in France,
،(1848 to 1850 مارکس ڕاست دەکات چارەنووسی تەواوی کۆمەڵگە بەندە بەڕزگاری خەڵکی هەژارو کرێکارو برسێیەکانی کۆمەڵگەوە، ڕزگاری خەڵک لەدەست بێکاری و برسێتی و هەژاری بەندە بەجۆری تێکۆشانی خەڵک بۆ بەهێزکردنی ئیرادەیان بەئاراستەی وەرگرتنی سەرجەم دەسەڵاتەکان بۆ خودی خەڵک. لەزۆر کۆمەڵگەو وڵاتی جیهاندا گەلان و نەتەوەجیاوازەکان سەربەخۆن ودەوڵەتیان هەیە، بەڵام گیرۆدەی هەژاری و برسێتی و بێمافی وسەرکوت وچەوسانەوەن کەوایە دەبێت ڕێگای دروست هەڵبژێرین ئەویش گەشەدانی ئیرادەی خەڵکە بەئاراستەی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە لەلایەن شوراکانی خۆیانەوە هەرخۆشی خەڵک ڕاستەوخۆ چاودێربێت لەسەر ڕاستی وخراپی وچەوتی و خەراپییەکانی ئیدارەدانی دەسەڵات بەواتایەکی سادەتر کۆی دەسەڵاتەکان بگەڕێندرێتەوە بۆخودی خەڵک خۆی. کەوایە پێویسته خەڵک ڕێگای تێکۆشانیان بگۆڕن بۆ گۆڕانی سستەم و دەسەڵاتی کۆنەخوازو چەوسێنەر دواتر خەڵک خۆی ئیدارەی کۆمەڵگە بەڕێوەبەرێت ئەم ڕێگاش بەبێ ماندووبوون و قوربانی دان نابێت، بۆیە دەبێت دڵسۆزانە هەموومان هاوکارو پشتیوان بین بۆ هێنانەدی کۆمەڵگایەکی باشتر. هەروەک دەڵێن گەورەترین تراژیدیا لەژیانی مرۆڤەکان مردن نییە، بەڵکو مردنی بەها و نرخی مرۆیی و ئینسانییە. بەهۆی یاساو سیستەمە کۆنەپارێزو چەوسێنەرو سەرمایەدارەکانەوە. ڕۆژانە بەردەوام هەژاران و برسی و کرێکاران دەبنە قوربانی، بەڵام پێویستە بەڕێکخراوبوونی خەڵکی ناڕازی کۆمەڵگە جۆرو شێوازی مردن و قوربانی خۆیان لەناو چالاکی تێکۆشانی یەکگرتووانەیان بگۆڕن بەبەرگری کردنیان لەبەهاو نرخی ئینسانیان لەبەرگریکردنیان لە هێنانەدی نان، کار، ئازادی، ئیدارەدانی شورارییان. ئەبێت خەڵک لەسەرجەم هەنگاوەکانی خەباتیدا پشت بەخۆی ببەستێت و ناوەندی گۆڕانکارییەکانیش تەنها خودی خەڵک خۆی بێت.
هەر بۆیە جێبەجێکردنی نەخشە ڕێگای ئیدارەدانی شورایی لەڕێگایی بزووتنەوەی جەماوەری خەڵکی ناڕازی یەوە کە لەناو ناوەندەکانی کارو گەرەک و شوێنی ژیانی خەڵکەوە گرینگی وبایەخی زۆری هەیە ڕاستەوخۆ کاریگەری ئەرێنی و ئیجابی لەشوێن وشێوازو جۆری ژیانی خودی خەڵک دروست دەکات. ئەم بزوتنەوە جەماوەرییە بەهەبوونی ئیرادەی شۆڕشگێڕانە دەتوانێت گوڕانکاری لەسیستەم و دەسەڵاتی کۆنەخوازو چەوسێنەری سەرمایە بکات بەشۆڕش و ڕاپەرینی جەماوەری دەسەڵاتی مافیاو دز و چەتەگەر ڕابماڵێت لەجێگەیدا حکومەتی شورایی دابمەزرێنێت. ئامانجە پیویست و گرینگەکان :
ئەم بزووتنەوەی جەماوەرییە ناڕازییە سەراسەرییە گشتییە پێویسته سەرجەم بەشەکانی ڕێکبخرێت لەناو بزوتنەوەیەکی جەماوەری بەهێزی ڕێکخراودا کەسەرجەمیان کۆک بن و هاوپشت و هاوکاربن لەتێکۆشانی دڵسۆزانەی پڕ ئیرادەی ئینسانی دا بۆ هێنانەدی نان، کار، ئازادی ئیدارەدانی شورایی. دواتر هاوهەڵوێست بن لەسەر خواست و داواکاری یە ئینسانی یە هەنوکەیییەکانی وەک دابینکردنی موچەی تەواو لەکاتی خۆی دا و دابینکردنی بیمەی بێکاری و ڕەخساندنی کار بۆ بێکاران و دانەمەزراوان و باشترکردن و دابینکردنی خزمەتگوزارییە پێویستییەکانی ڕۆژانەی خەڵک و بەهێزکردنی کەرتی گشتی تەندروستی وپەروەردەو خوێندن وبەرزکردنەوە و داواکردنی سەرجەم خواستەکانی ڕۆژانەی خەڵک کەپێویسته هاوخەباتی وپشتیوانی لێ بکرێت لەلایەن هەر مرۆڤێکی ئازادیخوازو یەکسانیخوازو مرۆڤ دۆست و ژیان دۆستەوە. لەگەڵ هەر هەنگاوێکی گەشەی ناڕەزایەتییەکاندا تەئکید لەم ئامانجە ئینسانیانە بکرێتەوە :١-ئامانجەکانمان، بەجیاواز لەوەی لەکوێ لەدایک بووین و زمانی دایک و باوکمان چییە، ئێمەو ئێوەو تۆ و ئەوانی تریش کە مرۆڤن دەبێت ئەوە بزانین هەریەکەمان مرۆڤین و بەشێکن لەگەشەی مرۆڤایەتی. هەر بۆیە پێویستە بناغەی گەشەکردنی کۆمەڵگە و نوێ بوونەوە وبەرەو پێشچوونمان لەسەر جوانییەکان و بەرژەوەندی و مافی مرۆڤایەتی بوون بێت، نەک وەک قۆناغەکانی ڕابردوو بۆ ئامانجی لێکترازاندن و گەشەی جیاوازییە چیانەیەتی و نەتەوەیی و ڕەگەزی ودینی و ناوچەگەری و حیزبچێتی و خێڵایەتی بێت.
٢-ئاراستەی پێگەیاندن و هاندانی مرۆڤەکان بە ئاراستەی ئینسانێکی خەباتکارو تێکۆشەری بەردەوام بێت بۆ بەرگری ڕاشکاوانەو دڵسۆزانە و ڕاستگۆیانە لەئازادی ڕادەربڕینی بێ مەرجی سیاسی و دینی و نەتەوەیی و لەسەرجەم ئازادی ومافەکانی مرۆڤ. ٣-هاندانی مرۆڤەکان بۆئەوەی کە چەوسانەوە و ئازاردانی مرۆڤ لەژێر هەربیانوێکدا بێت لەهەرشوێنێک بێت مرۆڤەکان بەئەرکی خۆیانی بزانن بەدەمییەوە بچن بەپێی توانای خۆیان دژایەتی خۆیان ڕابگەیەنن و ڕەتی بکەنەوە.٤-لەیەکەم هەنگاوی بزووتنەوەی شورایی دا پێویسته دژایەتیکردنی هەڵاواردنی ڕەگەزی وەک ئەرکێکی پێویست دژایەتی بکرێت. ٥-لەگەڵ هەنگاوەکانی گەشەکردنی بزووتنەوەی شورایی دا پێویسته یاسایی یەکسانی لەنێوان ژن و پیاودا جێبەجێ بکرێت بۆئەوەی کۆتایی بەجیاوازی نێوان ژن وپیاو وەکو ئەرک وماف بهێندرێت. ٦- چەوساوە و هەژارەکان و کرێکاران وەک چینێکی پێشەنگ لەبزوتنەوەی شورایی خۆیان ببینەوە بەئاراستەی ڕابەرایەتی و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە. ٧- گەنجان و لاوان ببنە ژیلەمۆیی گەشەی بزووتنەوەی شورایی وەک گەشەی گەڕانەوەی ئومێدی ژیان وگەشەی کۆمەڵگە بەرەو کرانەوە و شارستانی بوونی بە ئاراستەی هێنانەدی ماف وئازادی و یەکسانی و بەرابەری.
٨- لەهەنگاوە سەرەتایییەکانی بزووتنەوەی جەماوەری شوراکانی خەڵکدا گرینگی وبەیاخ بە جیاکردنەوەی دین لەبواری دەسەڵات وپەروەردە بدرێت ئەمەش لەبەرئەوەی هیچ کەس وحیزبێک نەتوانن دین بۆبەرژوەندی خۆیان بەکاربهێنن و هەست و سۆزی خەڵکی پێ ڕابکێشن، هەروەک دەبیندرێت لەئێستادا دەسەڵاتی چەوسێنەرو حیزبەکان باشترین سوودیان لەدین بۆ ڕازیکردنی خەڵک وەرگرتووە خەڵکی پێ فریو دەدەن هەتاوەکو درێژە بەچەوسانەوە و سەرکوت بدەن، بەڵام کە دین لەبواری دەسەڵاتدارێتی جیابکرێتەوە هیچ کەس ناتوانێت ئەمە بکات بەمەش کۆمەڵگە بەرەونوێ بوونەوەو جیاوازتر لەڕابردو هەنگاو دەنێت