فۆبیای ترس لەڕەهەندی ئەدەبیدا
فۆبیای ترس لەڕەهەندی
ئەدەبیدا
نووسینی: جەمال نوری
ئەو دەمەی ڕەوتی ژیانی کۆمەڵگە لە دۆخە ئاساییەکەی لائەدات، ئیدی سێکتەرە جیاوازەکانی ناو هەناوی کۆمەڵگە بەرەو داخزان دەچێ و هێدی هێدی ژیان دەسوێ و ماناکان بۆ ژیانکردن کاڵ دەبێتەوە و بەهایەکی نامێنێت.
بۆ ئەو لادانە کۆمەڵایەتییە چەند فاکتەرێک ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕێ تیایدا، دیارترینیان نەبوونی هوشیاری و گەشەنەکردنی ڕۆشنبیری و پەیوەست بوون بە نەریتە کۆن و پواوەکان لەناو تاکی کۆمەڵگە.
سەلام سەعید مەولود، وەک شاعیرێک ئەگەرچی مێژووی نووسینی ئەم دەقە شیعریەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی نەوەدەکان، ئەوکات بەهۆی شەڕی ناوخۆوە، ژیان لەبەریەک هەڵوەشابوو، ژیاندۆستی هیچ بەهایەکی نەمابۆوە، شنەی با لەجیاتی نەسیم بهێنێ مەرگی دەهێنا.
ئەوەی لێرەدا دەمەوێ لەسەری ڕابوەستم زمانی نووسینە لە دەقی شیعریدا، بەڵام ئەوەی گرنگترە چۆنێتی ئاڕاستەکردنی ئەو زمانەیە لەناو دەقە شیعریەکەدا، سەمای مەرگ یەکێکە لەدەقە شیعریەکانی شاعیر سەلام سعید مولود، شاعیر بۆ نووسینی ئەم دەقە شیعریەی هێند لەناو قوڵایی مێژووی ڕوداوەکاندا ڕۆچوە کە لەواقیعدا ڕوویانداوە، بۆیە ڕەنگدانەوەی هەبووە لەسەر ئاڕاستەکردنی هزری شاعیر بۆ نووسینی دەقە شیعریەکەی، ئەوەی جێگای بایەخدانە ئەویش ئەوەیە شاعیر ڕاستە هەڵکۆڵینی لەناو واقیعدا کردوە و بەناومێژووی ڕوداوەکاندا ڕۆچوە، بەڵام توانستی نووسینی لەم دەقەدا بوارێکی بۆ ئەوە کردۆتەوە کە ڕەخنەگر بتوانێ بەوردی شەن و کەوی دەقەکەی بکات و لەخوێندنەوەیەکی ڕەخنگرانەوە سەرەنجام خوێندنەوەیەکی نوێ پێشکەش بە خوێنەری بواری ڕەخنەی ئەدەبی بکات.
بۆ نیشاندانی زمانی دەق و تەوزیفکردنی واقیع تیایدا هاوکێشەیەکی نوێمان دەست دەکەوێ لەناو ڕەوتی ڕووداوەکانی مێژوودا، واتە لەسیاقە مێژویەکەی نووسینی دەق و واقیعی زەمەنی خوێندنەوەی ڕەخنەگر بۆ دەق دوالیزمێک لە زەمەنی دەق لەنێوان نوسەری دەق و ڕەخنەگری دەقدا بەرجەستە دەبێت
۱-یەکەم /زەمەنی نوسینی دەق لای نووسەر
۲-دووەم / زەمەنی خوێندنەوەی دەق لەلای ڕەخنەگر
بۆ فاکتەری یەکەم، زەمەنی دەق وابەستەیە بە واقیعەتی شوێن و زەمەنی نووسین لای نووسەری دەق ،بۆئەمەش وەک دەزانرێ شاعیر لەم دەقەیدا حەقیقەتی زەمەنێک دەخاتە ڕوو کە لەواقیعی مێژوی ڕوداوەکاندا پانتایەکی زۆری لە نەستی تاکی کورد بەجێهێشتوە، ئەویش شەڕی براکانە. شاعیر هاتوە ئەو واقیعە تاڵەی تەوزیفکردوە بە دەقی شیعری و لەڕێگای زمانی شیعرەوە جارێکی تر ئاڕاستەی تاکی کوردی پێ دەکات، ئامانج ڵە ئاڕاستەکردنی نووسینی ئەم دەقەی شاعیر، ڕەنگە بۆ زەمەنی نووسینی دەق کە هەڵگری ڕوداوەکان بوە و ڕوویانداوە، بە موتەلەقی هێند گرنگ نەبوبێ، چون تیایدا ژیاون.
بۆ فاکتەری دووەم، ئەمە وابەستەیە بە لێکدنەوەو شرۆڤەو هەڵسەنگاندنی زەمەنی دەقی شیعری شاعیر لەلای ڕەخنەگر و گرێدانەوەو هاوسەنگکردنی ئەو دوو زمەنەیە لەواقیعدا .
زەمەن لەدوالیزمی
” نووسینی دەق و شرۆڤەکاری دەق “
لەم دەقەی سەمای مەرگی سەلام سعید مولود دا هەست بە دوو زەمەنی جیاواز دەکەین، بەڵام لێکچوو لەچۆنێتی ڕوداوەکانی ناو مێژووی واقعی ڕوداوەکاندا.
کاتێک بەوردی سەمای مەرگ بخوێنینەوە، تێدەگەین زەمەنی دەق زەمەنی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردووە، کە لەوزەمەندا واقیعێکی ناهەموار بەرۆکی بە خەڵکی دەگرێ بەجورێک بەهۆی شەڕی ناوخۆوە سێکتەری ئابوری و بازرگانی و پەروەردە و زانست و فەرهەنگی و ڕۆشنبیری و سیاسی و کۆمەڵایەتی زەربەیەکی گەورەی بەردەکەوێ کە بەوهۆیەوە قۆناغەکانی گەشەکردنی کۆمەڵگە ڕابوەستێ و پێشنەکەوێ بەو هۆیەشەوە، تۆوی ڕق و کینە زیاتر لە دڵ و دەروونی خەڵکیدا ڕۆبچێ و کۆمەڵگەش نەتوانێ هەنگاوی نوێ بەرەو پێش بەخوەوە ببینێ.
.وەک لێرەدا شاعیر ئاماژەی پێ دەکات
سەمای مەرگە/ کاتێک مەرگ بەئەندازەیەک بەربلاوبێت، بۆ خەڵکی بەهۆی فاکتەرێکی سیاسییەوە بێ کەبەرکەوتەی یەکتر قبوڵ نەکردن شەڕی ناوخۆی لێبکەوێتەوە، مردنی خەڵک بەلێشاو لەونێوەندەدا دەر ئەنجامەکەی دەبێت بۆیە دەڵێ سەمای مەرگە:
/واكۆتەڵە گەرمەشینە//زاواڕۆیە/
/كوێستان كەوی تەرە ئەكا//دەریا لەماسی ئەتۆرێ/
هەرگیز کوێستانی چیاو دوڵەکان بێ کەو نەبووە، چ جای ئەوەی کەو تیایدا تەرە ببێ. واتە شاخ و چیاو دوڵ و دەشت، بە شەڕو کۆشتار پڕکرابێتەوە، ئەوا کەو شوێنێکی بۆ نامێنێتەوە تاوەکو تیایدا بخوێنێ.
قەت نەبوە دەریا لەماسی بتورێ، مەگەر سروشتی دەریا بەهۆی پیس بوونی ژینگەییەوە خراپ بوبێ، بەچەشنی گومێکی لێبێت، ماسی ناتوانێ تیایدا بژی. لەم کۆپلەیەشدا دەڵێ ;
/هەرەسی بەفر ڕێگا لەمن لەتۆ ئەگرێ/ بەواتای کاتێک بەفر هەرەس بهێنێ هەر ڕێبوارێک لەبناری چیادابێ ڕێگای لێ دەگیرێ، ڕێگا گرتنیش بەواتای پچڕانی پەیوەندیە کۆمەڵایەتی و سیاسی و بازرگانی وکلتوری ..هتد.
/چ ئاگرێكە بەرپا بوە/ خەرمان بەسەوزی ئە سوتێ/
/دەستی چەپم راستم ئەبڕێ/چاوی چەپم ڕاست كوێر ئەكا/قاچەكانم حەز بەكەوتنی لاشەم وسەرم ئەخوا/
/سەمای مەرگە لەم دورگەیە/مەرگ ئەبارێ/٫
شاعیر، بەسەر سوڕمانێکەوە دەپرسێ، چ ئاگرێکە بەرپابوە، کەبۆتە هۆی سووتانی خەرمانی مەملەکەت و هەرچی بەروبوم ودەسکەوتێک هەبوبێ بەهۆی شەڕی ناوخۆوە لەدەست بچێ، لەکاتێکدا شەڕ لەنێوان خودی براکان خۆیاندا ڕوبدات ئەمە پەشمە ؟
ئەوەتا سەلام سەعید مەولود دەڵێ .. دەستی چەپم ڕاستم ئەبڕێ؟ چاوی چەپم ڕاست کوێر ئەکا؟ قاچەکانم حەز بە کەوتنی لاشەم وسەرم ئەخوا، ئەو دەمەی لەناو کۆمەڵگەیەکدا هێزەسیاسیەکانی بەهۆی دەمارگیری حزبی و بەرژەوەندی تەسک حەز بەیەکترنەکەن و چاڵ بۆیەکترهەڵکەنن، ئیدی بێشک هەنگاوەکانی بۆ پێشکەوتنی کۆمەڵگاکەیان بەرەو پاش دەڕوا وەک ئەوەی هەنگاوێ بۆ پێشەوە وچەندین هەنگاو بۆدواوە بگەڕێنەوە، ئەم کۆپلەیەی شاعیر سەلام سەعید لەساڵی ١٩٩٦دا بەکاریهێناوە، بۆیەکەمجار، بەڕێگای هێماو کۆد و سیمۆلۆژیاوە بەشیعر تەوزیفی کردوە،.
ـزەمەنی شیعری ئەهمیەتێکی گرنگی هەیە لەدیاریکردنی سیاقی مێژوویی ڕەوتی ڕوداوەکان، بەچەشنێک وەها لە ڕەخنەگر بکات، قوڵتر لە دەقەکە… بکۆڵێتەوە و هەڵکۆڵین لەناویدا بکات وزیاتر ڕۆبچێتە ناو وردەکاری و زەمەنی شیعری..
//دوێنێ وتم//من ئەم دەستەم چەند جار شكاو//شكستەیە//تۆ ئەوقاچەت چەند جار شكاو/
/ڕێو ڕۆشتنت هەر ئەوەیە//كێ لەسەمای مەرگ ئەگا/
هەڵبەتە شاعیر لەڕێگای هێماو و ئارگۆنی شیعری و سیمۆلۆژیاوە، پێمان دەڵێ ئەزمونێکی ڕەشم هەیە لە کەوتن و شکاندنی یەکتری، و هەڵایسانی شەڕ کەتەنها شین و خوێنڕشتن بۆ ئەو خێزانە هەژارانە دروست ناکات، بەڵکو ئەو مەترسیانەی بەجێی دەهێڵێ لەسەر گەشەنکردنی شوناس و جەزرەبەدان لە سەرخان و ژێرخانی کۆمەڵگە…
بهڵام کاتێک ئەم دەقە شیعریە دەکەوێتە بەر چاوی ڕەخنەگر، لەم سەردەم و زەمەنەدا، دەبینین، لێکچونێک دەبینی لەزەمەنی دەقەکەدا لەنێوان ئەو دوو زەمەنەدا.
واتە زەمەنێک کەشاعیر دەقەکەی تیا نووسیوە، پاشان زەمەنی بەرکەوتنی ڕەخنەگر بۆ دەقەکەی شاعیر وێڕای جیاوازی نێوان ئەو دوو زەمەنە بەڵام دەبینین فاکتەرێکی لێکچوو دەبینین بەتایبەت ئەم زەمەنەی ئێستا کە بەهۆی بوونی ڤایرۆسی کۆرۆناوە هەموو چەمکەکان گۆڕانیان بەسەردادێت و نەخشەی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی بەفۆرمێکی تر دادەڕێژرێتەوە. مەرگی مرۆڤ بەچەشنی گەڵای درەخت لەناو سروشتی ژیاندا هەڵدەوێرێت. ئەم پەتایە، بەجورێک کاریگەری دروستکردوه، کەمرۆڤ بەهای نەمێنێ وەک کاڵایەکی لەکەڵک کەوتوو تەماشا بکرێ، لە زەەنێکدا شاعیر دەڵێ سەمای مەرگە، گەرمەشینە، زاوا ڕۆیە، کۆێستان کەوی تەرە ئەکا، دەریا لەماسی ئەتورێ، هەرەسی بەفر ڕێگا لەمن لەتۆش دەگرێ ..؟
هەڵبەتە لەم زەمەنەدا گەر شرۆڤەی ئەم کۆپلە شیعریە بکەین دەگونجێ، بەهۆی پەتای کۆرۆناوە ئەم دێژە شیعریانە نووسرابێ گەر زەمەنی شیعری دیاری نەکەین. واهەست ئەکەین لەم زەمەنەدا نوسراوە، بەهۆی کۆرۆناوە مردنی خەڵک وەک وەرینی گەڵا هەڵدەوەرێ. یان کاتێک دەنووسێ هەرەسی بەفر ڕێگا لەمن لەتۆ دەگرێ، ئەوا دەگونجێ خوێندنەوە بۆ ئەم کۆپلەیەش هەمان شێوە کۆرۆنا بووبێتە هۆیەک بۆ دابڕانی شوێن لە زەمەن .
لەکۆتا شیعرەکەدا شاعیر دەلێت..
/ئەم ئازارە لەئامێزكەن/ئەم برینە ساڕێژ نابێ/
/ئەم ئازارە سوێی زۆر زۆرە/
/چیتر خەڵكە//ئەم خەمانە لەكۆڵ ناكرێ/
/مەرگ ئەبارێ//دەستی چەپم ڕاستم ئەبڕێ/
/چاوی ڕاستم چەپ كوێر ئەكا//خەڵكی بەمن پێ ئەكەنێ//نەشتەر زامم قوڵتر ئەكا/
کاتێک ئاسەواری ئەم پەتایە لەناو کۆمەڵگەدا ڕەگ داکوتێ، کاریگەریەکی سەلبی دەکاتە سەر سایکۆلۆجیەتی تاکی کۆمەڵ، بەچەشنێک کە ببێتە مایەی نەنگی، بۆ ئەوانەی کە بەرکەوتەی ئەم پەتا کوشندەیە بوبێ، بەڵکو پێویستە بە عەقلێکی سەردەمیانە لەم پەتایە بکۆلینەوە و هەماهەنگ بین لەگەڵ یەکتر ڕێگەنەدەین ئەوەی بونیادمان ناوە به هۆی یەکتر قبوڵنەکردن وپاوانکردن و فاکتەرەکانی دوای زەمەنی پەتای کۆرۆناوە لەدەستی بدەین، بەتایبەت ئەو نەریتە بەرزەی کە پێشتر تۆوی خۆشەویستی تیاچاندوین ، نەهێلین وشک بکاو لەدەستمان بچێت.