بانگەشەی مافی مرۆڤ و پێشێلکردنی مافی ئافرەت
بانگەشەی مافی مرۆڤ و پێشێلکردنی مافی
ئافرەت
ڕاپۆرتی بڵاوکراوەی بۆپێشەوە
رێژەی بەرزی ئەو تاوانانەی لەسەر ئاستی دنیا بەرامبەر بە ئافرەت دەكرێن، سەلمێنەری ئەوەن كە سەرەڕای تێپەڕینی دوو دەیە لە هەزارەی سێیەم، هەتا ئێستا نەتوانراوە مۆركی مرۆڤبوون بە بەر ئافرەتدا بكرێ. ئایا دەكرێت بانگەشەی مافی مرۆڤ بكرێت و هاوكات مافی ئافرەت پێشێل بكرێت؟
پێناسەی مافی مرۆڤ هیچ جیاكارییەك لە (رەچەڵەك و رەگەز)دا ناكات، بەڵام مافی ئافرەت لە كوێی مافی مرۆڤدایە كە وا بە ئاسانی مافەكانی بن پێ دەخرێت و بە بیانووی جۆراوجۆر ژیانی لێ دەستێندرێت؟ نەخشەڕێگای رزگاری لەو نەهامەتییانە چییە و چۆن دەكرێت ئافرەت مافەكانی دەستەبەر بكات؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی بڵاوکراوەی بۆپێشەوە وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.
سەرەتا مامۆستا شاناز حەسەن پسپۆری بواری مێژوو لەکۆلێژی پەروەردەی قەڵادزێ، سەبارەت بە دوو چەمكی مافی مرۆڤ و مافی ئافرەت بەمجۆرە راو سەرنجی خۆی دەخاتەڕوو: «چەندین خاڵی هاوبەش لە نێوان دوو چەمكی مافی مرۆڤ و مافی ئافرەت هەیە و ئەم دوو چەمكە دوو بابەتی تەواوكەری یەكترین و هەردووكیان لە زۆربەی جەمسەرەكاندا هاوبەشی یەكترن، واتە كاتێك مافی مرۆڤ بەمانا راستەقینەكەی شیكرایەوە و جێبەجێ كرا، ئەوا مافی ئافرەتیش جێبەجێ كراوە. ئەگەر زیاتر وردببینەوە، ئەوا هەست بەوە دەكەین، كاتێك كۆمەڵگە لە مانا راستەقینەكەی مافی مرۆڤ تێگەیشت، ئەوكات ئافرەتیش بە مافی خۆی دەگات، چونكە كێشەی ئافرەت لەو كاتەوە دەستی پێكردووە كە چەمكی مرۆڤسالاری وەلاوە نراوە و چەمكی نێرسالاری، یان پیاوسالاری پەیدا بووە. ئەگەر رامانێكیشمان لەسەر مێژووی ئادەمیزاد هەبێت، هەست بەو حاڵەتە دەكەین كە كۆمەڵگەی رەگەزسالاری لە رابردووی كۆندا بە بەردەوامی دادپەروەری و یەكسانی زیندەبەچاڵ كردووە، چونكە خۆی لە خۆیدا پیاوسالاری هەردەم لەسەر بنەماكانی دەسەڵات و هێز و موڵكداری بونیاد نراوە، لەم كاتەشدا لایەنی بەرامبەری پشتگوێ خستووە، بەتایبەتی لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی و نەریتسالاری و نێرسالاریدا هەردەم بە بیانووی جیاكاریی بایۆلۆژی مافەكانی رەگەزی مێ پێشێلكراوە و بە رێژەیەكی بەرچاو خانمان رووبەڕووی دەستدرێژی و كوشتن بوونەتەوە، نێر هەموو شتێكی بۆ حەڵاڵ كراوە، لەبەرامبەردا مێ لە مافە سادەكانیشی بێبەش كراوە و تەنانەت هیچ جۆرە بەهایەكی بۆ نەهڵێدراوەتەوە.» گوتیشی: «ئەگەر ئێمە بمانەوێت بە وردی باسی مافە بنچینەییەكانی ئافرەت بكەین، دەبێت لە بەها راستەقینەكانی ناو بەندەكانی مافی مرۆڤ تێبگەین، كە رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و رێكخراوە ناحكوومییەكان دەیانەوێت لەگشت وڵاتانی جیهاندا جێبەجێی بكەن، بۆ رزگاركردنی ئافرەت لە تەنگەژە گشتگیرەكان كە رووبەرووی مافەكانیان لە چەرخی بیستویەكدا دەبێتەوە. لەلایەكی ترەوە دەبێت شیكردنەوەیەكی ورد لەسەر خاڵە گرنگەكانی پێشكەوتنی ئافرەتان بكەین كە بریتین لە: (گەشەكردن و گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی و گەشەپێدانی توانای هزریی ئافرەتان، پەرەپێدانی دیموكراسی بۆ كۆمەڵگە و بنیادنانی ئاسایشی كۆمەڵایەتی و بەهێزكردنی كایەی ئافرەت لەناو جیهانی سیاسەت و بونیادنانی هیزی ئابووریی ئافرەتان)، ئەمانەش هەمووی تەواوكەری مافی مرۆڤن، واتا ناتوانین جیاكاری لەنێوان مافی مرۆڤ و مافی ئافرەتدا بكەین، چونكە هەردووكیان تەواوكەری یەكترین.»
م.شاناز رای وایە: «نابێت پرسی ئافرەت وەك پرسێكی جیاواز لە پەراوێزی كۆمەڵگە تەماشا بكرێت، چونكە ئافرەت لەم كاتەدا زیانی بەردەكەوێت، بۆیە پێویستە پرسی ئافرەت شان بەشانی كۆی پرسەكانی پەیوەست بە ژیانی مرۆڤ مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و بە رێكارێكی وردی زانستییانە و بێ جیاكاری رەگەزی كار لەسەر هزر و وشیاریی تاك بكەین، نەك جیاكاری لەنیوان رەگەزەكان بكەین.» هاوكات بە پێویستی دەزانێت «هەوڵی گشت چالاكانی بواری ئافرەتان ئەوە بێت بەرەو گەشەپێدان و چەسپاندنی مافی مرۆڤ بەبێ جیاكاری رەگەزی هەنگاو بنێن.» هێمای بۆ ئەوەش كرد، «جاڕنامەی جیهانیی مافی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتووەكان كە لە ساڵی 1948پەسەندكرا، واتایەكی گشتی بۆ مافی مرۆڤ هەیە و مەبەستی پاراستنی مافی هەر دوو رەگەزەكەیە لە سەرانسەری جیهاندا و هیچ جۆرە جیاوازییەكی رەگەزی تێدا نەكراوە.» گوتیشی: « ئەگەر بگەڕێینەوە بۆمێژوو دەبینین لە هەزارەی سێیەمدا هەنگاوەكان لەسەر ئاستی جیهانی و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان زیاتر بە ئاراستەی سیستەمی مرۆڤسالارین، دەبێت ئێمەش هەموو هەوڵێكمان بۆ ئەوە بێت كە سیستەمی مرۆڤسالاری جێگەی نەریت و سیستەمی پیاوسالاری بگرێتەوە، ئەمەش هەنگاوی زۆری دەوێت، چونكە تا ئەم ساتەش كۆمەڵگەی نەریتسالاری بە كۆمەڵگەی خۆشمانەوە قبووڵنەكردنی ئافرەت لەلایەن كۆمەڵگە و بەشداری پێ نەكردنی لە كایە هەستیارەكاندا یەكێكە لە سیما دیارەكانی، ئەمەش نابێتە پێوەر بۆ ئەوەی بڵێین ئافرەتی ئێمە هیچی نەكردووە، بەپێچەوانەوە ئافرەتانی كورد لەم پێناوەدا قوربانیی زۆریان پێشكەش كردووەو لە خەباتی خۆیانیش بەردەوامن، بۆیە دڵنیام لە ئایندەیەكی نزیكدا هەنگاوی زۆر باشتر دەنێن، چالاكانی مەدەنی و بەشێک لە ئافرەتانی پەرلەمانتار و سیاسەتمەدارانیش لە هەوڵی ئەوەدان كۆتایی بە سیستەمی نێرسالاری و نەریتسالاری لە كۆمەڵگە بهێنن و هەوڵی ئەوە دەدەن، سیستەمێكی هاوبەشی كۆمەڵایەتی بۆ هەردوو رەگەز بنیاد بنرێت، ئەمەش كارێكی ئاسان نییە و كاتێكی زۆری دەوێت، بەڵام دەبێت كار بۆ دروستكردنی ئیرادە و نییەتی جێبەجێكردنی ئەو ئامانجه بكەین.»
ژیان دەرباز چالاکوان و ڕۆژنامەنووس، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بەراورد بە سەدەكانی پێشوو، ئافرەت لە كۆمەڵگەی كوردی هەنگاوی باشیان ناوە، چونكە كۆمەڵگەكەمان لەئاست ئەرك و مافی ئافرەتاندا قۆناغێكی گرنگ و بە بایەخی بڕیوە، هەروەها ئافرەتان ئێستا بە شێوەیەكی بەرچاو لە كۆڕی خوێندن و نووسین و كاركردن لە سێكتەرەكانی حكوومی و كەرتی تایبەت و تەواوی بوارەكانی ژیان رۆڵیان هەیە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە ئافرەتانی كوردستان هەموویان وەك یەك ماف و ئەركیان پارێزراو بێت، بەڵكو ئێستاش كۆمەڵگەی پیاوسالاری باڵی بەسەردا كێشاوەو كێشەوگرفت دروست دەكەن، ئەگەرچی لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و رێكخراوەكانی ئافرەتان هەوڵی بە یاساكردنی مافی ئافرەتان دراوەو چەندین ناوەندی گرنگ بۆ رۆشنبیری و پاڵپشتی لە ئافرەتان دروست كراون و چەندین شوێنی داڵدەدان و نیشتەجێبوونی پارێزراو كراوەتەوە بۆ ئەو ئافرەتانەی رووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوەو ژمارەیەكی هێڵی گەرمیان لە سەرجەم شارو شارۆچكەكان دابین كردووە بۆ ئەوەی ئافرەتان لە كاتی كێشەو گیروگرفتەكان هاوكاری بكرێن.» گوتیشی: «هیچ كەسێك هەرگیز ئازاد نابێت، هەتا خۆی لە زیندانی بیرۆكە هەڵەكان ئازاد نەكات. ئازادی، یەكسانی و دادپەروەریش، سێ پرەنسیپی گرنگ و جەماوەرین بۆ بنیادنانی كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو. مسۆگەركردنی ئەو پرەنسیپانە و یەكسانیی رەگەزی و بەشداریی هاوبەشی هەردوو رەگەز لە سەرجەم سێكتەرەكان كارێكی ئاسان نییە، پێویستی بە دیموكراسیكردنی كۆمەڵگە هەیە، ئەوەش پێویستی بە خەباتێكی گشگیری هەمەلایەنە لەلایەن سەرجەم دەنگە ئازاد و بوێر و وشیارەكانی كۆمەڵگە هەیە، راهێنانی خەڵك لەسەر ژیانی دیموكراسی خاڵی گرنگ و جەوهەری و دەستپێكی ئەو خەباتەیە و پێویستە مرۆڤ لە سەرووی هەموو ئەو ئایدیۆڵۆژیا دۆگم و بیروباوەڕانە بێت كە خودی خۆی بەرهەمیان دێنێت و دواتر دەبێتە دیل و كۆیلەیان، پێویستە بە بێ جیاوازی نەتەوە و ئایین رێز و كەرامەتی مرۆڤ لە هەموو شتێك پیرۆزتر سەیر بكرێت.
ژیان دەرباز لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا بۆ بۆپێشەوە، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «مافەكانی ئافرەت لە كوردستان هەنگاوی بەرەوپێشچوونی بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام بە رێژەیەكی دیاریكراو، چونكە كۆمەڵگەی كوردی كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارییەو دابونەریتەكان بەسەریدا زاڵن، بۆیە دەبێت لە رێگای یاساوە ئەرك و مافەكانی ئافرەتان لە سێكتەرەكانی ژیان دیاری بكرێت، چاودێری و جێبەجێكردنی یاساكەش تەنیا بە حكومەت و رێكخراوەكان ناكرێت، بەڵكو دەبێت پەروەردە و میدیاكان كاری جددی لەسەر وشیاركردنەوەی تاك و خێزان بكەن و، ژنانیش دەبێت خۆیان بوێر بن و بۆ بەرەوپێشچوونی رەوتی ژیانیان هەنگاو بنێن. ئەوەمان لەبیر نەچێت، پەروەردەكردنی خێزان یەكێكە لە بنەما سەرەكییەكانی چارەسەركردنی كێشەو گیروگرفتەكان و دەبێت هەموومان هەوڵ بدەین بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان و ئێمەی ئافرەت بە پڕۆژە و كاری جوان دەتوانین داوای ئەرك و مافی خۆمان بكەین، ژیان زۆر لەوە جوانترە كە ئێمە دەیبینین.»
شیرین قادر شارەزا لە كاروباری مافی مرۆڤ ، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بێگومان ئەو مافانەی كە بۆ ئافرەت لە بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەكاندا دیاریكراوە، لە چوارچێوەی ئەو مافانە دێت كە بۆ مرۆڤ بە گشتی دیاریكراوە، لەبەرئەوەی بنەمای دیاریكردنی مافەكانی بریتییە لە بوونی یەكسانی و ناجیاكاری و هەروەها بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی، كەواتە كاتێك باس لە یەكسانی لەسەر بنەمای جەندەر لەبەرچاو ناگیرێت، هەر بۆیە ئەنجامدانی هەموو جیاكارییەك ئەنجامدانی توندوتیژییە لەسەر بنەمای رەگەز، ئەگەرچی ئافرەت تێیدا زەرەرمەندی یەكەمە، بەڵام لەلایەكی دیكەوە گەورەترین پێشێلكارییە بەرامبەر بە مافەكانی مرۆڤ، دەبێ ئەوەمان لەبیر بێت كە كێشەكانی ئافرەت كێشەی هەموو كۆمەڵگەكەیە و هەر كاتێك توندوتیژی، یان پێشێلكاری لەبەرامبەر ئافرەت بوونی هەبوو، دەرەنجام ئافرەت بە تەنیا زەرەرمەند نییە، بەڵكو هەموو كۆمەڵگە زەرەرمەند دەبێت، بەشێوەیەكی گشتی ئەمەش وادەكات كە سەنگایی لە چەسپاندنی مافەكانی مرۆڤدا هەبێت، هەر كاتێك ئافرەت توانی لە كۆمەڵگەدا مافە ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و مەدەنییەكانی بەدەست بێنێت، ئەمە رەنگدانەوەیەكی ئەرێنی و كاریگەری لەسەر خێزان و كۆمەڵگە دەبێت، چونكە بنەمای سەرەكیی ئەم مافانە لە جاڕنامەی جیهانی و هەردوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان و دابینكردنی ئەو مافانە لەلایەن دەوڵەتەوە جیاكاری تێدا نەكراوە، هاوكات كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵی ئەوەی داوە، زیاتر مافی كچان و ئافرەتان لە كۆمەڵگە پارێزراو بێت و میكانیزمی پتەوتریش بۆ پاراستن و هۆشیاركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە لەسەر مافەكانیان دابندرێت، ئەوە پاڵپشت بە بەڵگە نێودەوڵەتییەكانە و چەندین رێككەوتننامە و پڕۆتۆكۆلی تایبەت بە مافەكانی ئافرەت دەركراون، گرنگترینیان بڕیاری ژمارە(1325)ی تایبەت بە پاراستنی كچان و ژنان لەكاتی جەنگ و ململانێ ناوخۆییەكانە.»
له كۆتایی ئەم راپۆرتەدا ماوە بگوترێ: جاڕنامەی گەردوونیی مافی مرۆڤ لە ١٠ی دیسەمبەری ساڵی ١٩٤٨ لە كۆبوونەوەی گشتی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا پەسندكرا. پاش پەسندكردنی، رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان داوای لە ئەندامەكانی كرد، كە ئەم جاڕنامەیە بە شێوەی گشتی بڵاوبكەنەوە هەتا لە قوتابخانە و ناوەندەكانی فێركردن بڵاوبكرێتەوە و بخوێندرێت.
ڕاپۆرتی شوانە حەسەن بۆ بڵاوکراوەی بۆ پێشەوە…